Ο ΦΟΙΝΙΚΑΣ

ΕΙΔΗ, ΦΟΙΝΙΚΟΔΑΣΟΣ «ΒΑΙ» , ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΙ ΚΛΠ

 

 

ΤΟΥ ΑΔΑΜ (ΜΑΚΗ) ΚΡΑΣΑΝΑΚΗ

 

 

1. Ο ΦΟΙΝΙΚΑΣ, ΕΝΑ ΑΥΤΟΦΥΕΣ ΦΥΤΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, ΚΙΝΔΥΝΕΥΕΙ ΝΑ ΕΞΑΦΑΝΙΣΤΕΙ

 

Ο Φοίνικας, ένα αυτοφυές φυτό της Ελλάδος και μάλιστα με πάρα πολλούς συμβολισμούς και μύθους, κινδυνεύει σήμερα να εξαφανιστεί  εξ αιτίας ενός κόκκινου σκαθαριού ονόματι Rhynchophorus ferrugineus  και γι αυτό κανείς δε συγκινείται ή τουλάχιστον όπως πρέπει. Στην Ελλάδα το σκαθάρι αυτό εμφανίστηκε λίγο μετά το 2000, όταν έγιναν πολλές εισαγωγές φοινίκων για τα έργα των Ολυμπιακών αγώνων της Αθήνας,  και  μέχρι και σήμερα έχει καταστρέψει χιλιάδες φοίνικες  σε όλη την Ελλάδα..

Αργυρό τετράδραχμο Ιεράπετρας 200 - 67  π.Χ. με τη θεά Τύχη, φοίνικα, κλάδο ελιάς και τον αετό του Δία

Βέβαια πολλοί λένε ότι ο φοίνικας δεν είναι αυτοφυές φυτό  της Ελλάδας, αλλά φυτό εισαγωγής , γιατί και π.χ.το φοινικόδασος στο Λασίθι με την ονομασία Βάι δημιουργήθηκε από  το ότι εκεί αποίκησαν κάποτε Φοίνικες, οι οποίοι και εισήγαγαν το φυτό από τη Φοινίκη. Κατ’ άλλους στην περιοχή αυτή ήρθαν κάποτε Άραβες πειρατές, οι οποίοι, αφού έφαγαν τους χουρμάδες που είχαν φέρει μαζί τους, πέταξαν τα κουκούτσια στο χώμα απ΄ όπου φύτρωσαν οι φοίνικες. Ωστόσο όλα αυτά δεν ευσταθούν, γιατί ο   Φοίνικας και π.χ. στην Κρητη είναι αυτοφυές φυτό , αφού :

α) τον βρίσκουμε σε όλους τους νομούς της Κρήτης, όπως θα δούμε πιο κάτω.

β) εκτός του ότι αναφέρεται από το Θεόφραστο, υπάρχει χαραγμένος στα νομίσματα της  Ιεράπυτνας  ήδη από το 300 π.Χ. 

γ) υπάρχουν, σύμφωνα με τους ειδικούς,  πολλά είδη φοίνικα και άλλο είδος φοίνικα είναι η χουρμαδιά ( Phoenix dactylifera) και άλλο ο Φοίνικας της Κρήτης (Phoenix theophrasti) κλπ.

δ) στην αρχαία Ελλάδα τα φοινικόδεντρα φύτρωναν και μάλιστα σε αφθονία και σε μεγάλες εκτάσεις, όμως χωρίς να ωριμάζουν τον καρπό τους. "Ο δε φοίνιξ ... εν τη Ελλάδι ουδέ πεπαίνει, παρ' ενίοις δε όλως ουδέ προφαίνει καρπόν" γράφει ο Θεόφραστος στη «Φυτών ιστορίαν».

 

2. ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΟΥ ΦΥΤΟΥ ΦΟΙΝΙΚΑ ΚΑΙ ΤΟ ΦΟΙΝΙΚΟΔΑΣΟΣ «ΒΑΙ»

 

Ο φοίνικας (είναι φυτό κυρίως της τροπικό-εύκρατης ζώνης και απαντάται σε διάφορα είδη, κύρια των οποίων είναι: η Χουρμαδιά (Phoenix dactylifera), ο Φοίνικας του Θεοφράστου (Phoenix theophrasti),  ο Φοίνικας Χαμαίροπας με βενταλόσχημα φύλλα, που φυτρώνει στη δυτική λεκάνη της Μεσογείου, ο φοίνικας  των Κανάριων Νησιών (Phoenix canariensis) και ο Παλαμοειδής Φοίνικας (Palm Tree).

O Κρητικός Φοίνικας (Phoenix theophrasti) είναι αυτοφυές-ενδημικός στην ανατολική περιοχή της Μεσογείου και πολλαπλασιαζόμενο βασικά με παραφυάδες και ελάχιστα με καρπούς. Το μεγαλύτερο  δάσος φοίνικα της Ευρώπης αποτελείται από το Φοίνικα του Θεόφραστου και βρίσκεται  σε μια παραλία στο νομό Λασιθίου στην ανατολική Κρήτη, στο Βάι του δήμου Σητείας. Στην Κρήτη υπάρχει επίσης το φοινικόδασος του Αγίου Νικήτα στο νότιο μέρος του Νομού Ηρακλείου, όμως είναι μακρότερο από το προηγούμενο. Βρίσκεται στα ανατολικά Αστερούσια Όρη και σε κάπως αρκετή απόσταση απ' τη θάλασσα (το φοινικόδασος που βρίσκεται στην εσωτερική Κρήτη). Εκτός των ως άνω υπάρχουν και άλλα δάση φοίνικα στην Κρήτη, όμως μικρότερα, όπως αυτό στην παραλία της Πρέβελης, το παραποτάμιο φοινικόδασος στη νότια ακτή του Νομού Ρεθύμνης,  στον παράλιο οικισμό Πλακιά,  στην παραλία της Σούδας κ.α.

 

3. Ο ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΦΟΙΝΙΚΑ

 

Ο Φοίνικας (το δέντρο) στην αρχαία Ελλάδα ήταν σύμβολο τόσο του αθλητισμού και της δόξας που αποκτούν οι νικητές στους αγώνες, όσο και της ενότητας – αδελφοσύνης στην Ολυμπιακή Θρησκεία και αυτό, επειδή ο φοίνικας έχει ωραίο παράστημα (ευθυτενή,  λιγνό και υψηλό κορμό),  ως πρέπει να έχει ο αθλητής, δεν αποβάλει τα φύλλα του ακόμη και αν ξεραθούν, ως πρέπει να κάνει η πολιτεία ή η κοινωνία για τα μέλη της, το ξύλο του κορμιού του δεν υποχωρεί στην πίεση, ως πρέπει να είναι και αυτό του αθλητή κλπ (βλέπε πιο κάτω).  . Από εκεί το πήραν και οι Χριστιανοί.  Η χριστιανική εκκλησία χρησιμοποιεί τα φύλλα του φοίνικα συμβολικά κατά την ημέρα των Βαϊων. Κατά την είσοδο του Χριστού στα Ιεροσόλυμα, οι πιστοί του τον υποδέχτηκαν με κλάδους (φύλλα) Φοίνικα.

Ο Παυσανίας (Αρκαδικά 8, 1-3 κι 8, 43) αναφέρει ότι στους νικητές στην Ολυμπία δινόταν  στεφάνι από κότινο (αγριελιά), σ’ αυτούς στους Δελφούς από δάφνη, σ’ αυτούς στα Ίσθμια από πίτυν (πεύκο) και σ’ αυτούς  στα Νέμεα από σέλινο. Συνάμα σε όλους τους αγώνες στους νικητές δινόταν και κλάδος φοίνικος, κάτι που γινόταν από εποχής Θησέα και εξής, γιατί αυτός πρώτος, επιστρέφοντας από Κρήτη, τέλεσε αγώνες στη Δήλο προς χάρη του Απόλλωνα, όπου στεφάνωσε τους νικητές με κλάδο Φοίνικος. Λέγεται ότι η Λητώ γέννησε το θεό  Απόλλωνα στη Δήλο, κάτω από ένα φοινικόδεντρο.

Ο Πλούταρχος (Ηθικά, Συμποσιακών 3, τόμος 18ος Κεφ. 8^ο, Πρόβλημα Δ 723) αναφέρει, σχετικά με το Φοίνικα,  τα εξής:   «Σε κάθε αγώνισμα είναι διαφορετικό το στεφάνι, ενώ ο φοίνικας σε όλους,  γιατί τα ίσα σε μέγεθος φύλλα, που κατά κάποιον τρόπον φυτρώνουν αντίθετα το ένα στο άλλο και πηγαίνουν όλα προς την ίδια κατεύθυνση, μοιάζουν κάπως με αγώνα και άμιλλα και ότι η ίδια η λέξη «νίκη» έχει βγει από το «μη είκον» (αυτό που δεν υποχωρεί). Επίσης γιατί οι παλιοί αγάπησαν το κάλλος και την καλοφτιαγμένη φύση, όπως ο Όμηρος που παρομοίωσε την ωραία νεαρή των Φαιάκων με βλαστάρι Φοινικιάς,  Η δόξα των  νικητών πρέπει να είναι αμάραντη, όσο το δυνατόν, και να παραμένει αγέραστη. Ο Φοίνικας είναι από τα πιο μακρόβια φυτά, όπως μαρτυρούν κάπου τα Ορφικά Ποιήματα. Μόνο αυτός διαθέτει το χαρακτηριστικό που αποδίδεται εσφαλμένα σε πολλά δέντρα, δηλ. το ότι είναι δέντρο με γερά στερεωμένα φύλλα που τα διατηρεί πάντα. Στ’ αλήθεια ούτε η δάφνη ούτε η ελιά ούτε η μυρτιά ούτε και κάποιο από τα δέντρα που λέμε ότι φυλλορροούν βλέπουμε να διατηρεί πάντοτε τα φύλλα, αλλά καθώς τα πρώτα πέφτουν φυτρώνουν άλλα στη θέση τους, σα να πρόκειται για πόλεις , το καθένα τους ζει πάντα και μένει τραχύ. Τους νικητές πολλοί τους ραντίζουν με ρόδα, λυχνίδες κλπ. Ο φοίνικας που δεν αποβάλλει κανένα από τα φύλλα που βγάζει, είναι σίγουρα αειθαλής και τούτη ακριβώς τη δύναμή του συνδυάζουν κατ’ εξοχήν με την ισχύ που φέρει τη νίκη. Πρώτος ο Θησεύς, θεσπίζοντας αγώνα στη Δήλο (επιστρέφοντας από την Κρήτη), έκοψε κλαδί από την ιερή φοινικιά, εξ ου και το κλαδί ονομάστηκε σπάδιξ. Οι Βαβυλώνιοι τραγουδούν στους ύμνους τους  πως το δέντρο φοίνικας τους είναι χρήσιμος για 368 είδη αναγκών. Στους Έλληνες είναι ελάχιστος χρήσιμος, επειδή είναι άκαρπος στην Ελλάδα, όμως συνδυάζεται με τη φιλοσοφία του αθλητή. Αν βάλεις πάνω στο ξύλο του φοίνικα βάρη και το πιέσεις, δε συμπιέζεται προς τα κάτω και δεν υποχωρεί, αλλά κυρτώνεται προς την αντίθετη κατεύθυνση, λες και προβάλει αντίσταση στη βία. Τούτο λοιπόν ισχύει στους αθλητικούς αγώνες. Εκείνους, που από αδυναμία και μαλθακότητα δεν αντιστέκονται, πιέζουν και τους κάνουν να λυγίζουν, όσοι όμως με ρώμη υπομένουν την άσκηση όχι μόνο στο σώμα αλλά και στο φρόνημα στέκονται ορθοί και δυνατοί».

 

Σημειώνεται ότι:

Α) Η ονομασία-λέξη φοίνικ(α)ς > Φοίνιξ > Phoenix είναι  ελληνική και το φυτό ο φοίνικας οφείλει το όνομα του στο χρώμα που βγάζουν οι καρποί του. Έχουν χρώμα πύρινο ή άλλως αιμάτινο (από το φόνιος, φονικός > φοινός > φοίνιξ). Δηλ. φοίνικ(α)ς  = ο αιματόχροος, ο έχων χρώμα φλόγας ή πυράς, πυρρόχρους. Από τους καρπούς του φοίνικα παλιά έβγαινε το πορφυρόχρουν χρώμα.  Υπενθυμίζεται ότι το μυθικό πουλί ο φοίνικας (= το πτηνό που αυτό φονεύεται-καίγεται και αναγεννιέται από τις στάχτες του) ονομάζεται έτσι, επειδή είναι πυρρόχρου και τα φτερά του μοιάζουμε κάπως με τα φύλλα του φοίνικα.

Ειδικότερα στην αρχαία Ελλάδα η λέξη «φοινός» και τα παράγωγά της απέδιδε το φαιοκόκκινο χρώμα που έχουν οι καρποί του φοίνικα.. «Φοινίκια» ονόμαζαν στο Βυζάντιο τα μελομακάρονα , επειδή είχαν χρώμα φαιό, φόνος > φοίνιξ φοινίσσω = βάφω (κάνω) κάτι κόκκινο - παθ. κοκκινίζω
. «Φοινίκη» ονομάστηκε η παραλιακή περιοχή του σημερινού Λιβάνου , επειδή είχε πολλά δέντρα Φοίνικες. «Φοίνικες (εθνικό)» ονομάστηκαν οι Καδμείοι ή Θηβαίοι  που έφυγαν από την περιοχή Φοινίκη και με αρχηγό τον Κάδμο  πήγαν στην Βοιωτία και έκτισαν εκεί τη Θήβα της Ελλάδος. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι οι Καδμείοι ή Θηβαίοι  ήταν μεταναστευτικός λαός που κατάγονταν από την Ερυθρά θάλασσα και είχαν κτίσει αρχικά τη Θήβα της Αιγύπτου.

Β) Η ονομασία-λέξη Βάι προέρχεται από την ελληνική λέξη «βάιον >  βαγί, τα βάγια = κλάδος, κλάδοι φοίνικα ή δάφνης ή μυρτιάς.

 

 

3. Ο ΦΟΙΝΙΚΑΣ (ΤΟ ΠΟΥΛΙ)

 

Ο Φοίνικας (το πουλί) είναι μυθολογικό πουλί που ξαναγεννιέται απ' τις στάχτες του. Ο Ηρόδοτος αναφέρεται σε αυτό και στη μοναδική του ικανότητα να αναγεννιέται από τις στάχτες του, οι οποίες προέρχονται από την ίδια του τη φωτιά. Όταν ο Φοίνιξ έχει φτάσει σε μία ηλικία και θέλει να ανανεωθεί παραδίδεται στις φλόγες χρησιμοποιώντας ιερά και εξαγνιστικά βότανα όπως το μύρο. Ο Φοίνιξ πεθαίνει και αναγεννιέται μόνος του. Είναι πάντα ένας κάθε φορά και κατέχει εξαιρετικές δυνάμεις εκτός από τη μοναδική του ικανότητα να είναι αθάνατος. Το πουλί του Φοίνικα τιμούνταν στην αρχαία Ελλάδα και συνδεόταν με την λατρεία του Ήλιου και του Απόλλωνα. Στον πρωτοχριστιανισμό, ο Φοίνιξ αναπαριστά τον Ιησού Χριστό, που επίσης πεθαίνει και ανασταίνεται σε τρεις μέρες όπως και ο φοίνιξ αναγεννιέται πλήρως σε τρεις μέρες. Ο συμβολισμός μπορεί να γίνει εμφανής σε πολλούς ναούς της Ελλάδας. Χρησιμοποιήθηκε από τη Φιλική Εταιρεία ως σύμβολο της ανάστασης του Ελληνικού Κράτους. Χρησιμοποιήθηκε από την Κυβέρνηση Καποδίστρια ως εθνόσημο και ως νόμισμα. Αποτελεί ένα από τα τάγματα αριστείας της Ελληνικής Δημοκρατίας κ.α.