Η ΙΕΡΑΠYTNA Ή  ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ,

ΟΙ ΚΟΥΡΗΤΕΣ,  ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΔΙΚΤΑΙΟΥ ΔΙΑ ΚΛΠ

 

ΤΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ (ΜΑΚΗ) ΚΡΑΣΑΝΑΚΗ

 

 

 

ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ

Η Ιεράπετρα, που επί αρχαίας Ελλάδος λεγόταν Ιεράπυτνα και σήμερα στη δημοτική λέγεται Γεράπετρος, ήταν και είναι παραλιακή πόλη στη νότια ακτογραμμή της Κρήτης προς το  ανατολικό της μέρος και συγκεκριμένα στους νοτιοανατολικούς πρόποδες του ιερού όρους της Δίκτης, όπου γεννήθηκε και ανατράφηκε ο Θεός Δίας, στο σημερινό νομό Λασιθίου. Συγκεκριμένα βρίσκεται 100 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά από το Ηράκλειο, 242 χιλιόμετρα από τα Χανιά και 36 χιλιόμετρα νότια από τον Άγιο Νικόλαο. Είναι η αρχαιότερη πόλη της Κρήτης, όπως θα δούμε πιο κάτω, και επί αρχαίας Ελλάδας ήταν η μεγαλύτερη πόλη σε πληθυσμό της ανατολικής Κρήτης και μια από τις σημαντικότερες πόλεις της Κρήτης - μετά από την Κνωσό, την Γόρτυνα, την Κυδωνία.  Σήμερα είναι η μεγαλύτερη πόλη του Νομού Λασιθίου, η τέταρτη της Κρήτης (μετά το Ηράκλειο, τα Χανιά και το Ρέθυμνο) και η νοτιότερη της σημερινής Ελλάδας

 Ως  διευρυμένος Δήμος είναι ο τρίτος της Κρήτης με 25.013 κατοίκους: Δημοτική ενότητα Ιεραπέτρας 21.324 και Δημοτική ενότητα Μακρύ Γιαλού 3.689. (απογραφή 2011).  Η Ιεράπετρα ήταν πάντα έδρα της ομώνυμης επαρχίας, της οποίας σήμερα το μεγαλύτερο τμήμα αποτελεί τον καλούμενο  Δήμο Ιεράπετρας. Με το ΦΕΚ A 239 - 07.11.2011, οι τοπικές Κοινότητες Πεύκων, Χρυσοπηγής, Λιθινών και Περβολακίων αποχώρησαν από το Δ. Ιεράπετρας και εντάχθηκαν στον όμορο Δήμο Σητείας. Εξαιτίας της εφορίας του εδάφους της, του ήπιου κλίματός της και της εργατικότητας των κατοίκων της έχει γίνει πλούσιο γεωργικό , εμπορικό , οικονομικό , πνευματικό και πολιτιστικό κέντρο. Αποτελεί  σπουδαίο εμπορικό κέντρο εξαγωγής πρώιμων αγροτικών προϊόντων προς την Ευρώπη, αλλά και έναν από τους δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς της Κρήτης εξαιτίας των εξαιρετικών και ήρεμων παραλιών της, καθώς και της φιλοξενίας των κατοίκων της.  Στην περιοχή της ανήκουν μερικά από τα σημαντικότερα οικοσυστήματα της ανατολικής Μεσογείου, όπως η νήσος Χρυσή, το δάσος του Σελακάνου που είναι το μεγαλύτερο και το σπουδαιότερο στην Κρήτη, τα όρη της Θρυπτής κ.α.

 

Η ΚΤΙΣΗ ΚΑΙ Η ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΙΕΡΑΠΥΤΝΑΣ ή ΙΕΡΑΠΕΤΡΑΣ

Αργυρό τετράδραχμο Ιεράπετρας 200 - 67  π.Χ. με τη θεά Τύχη, φοίνικα και τον αετό του Δία Σύμφωνα με τον Ησίοδο η θεά  Τύχη ήταν μια από τις κόρες του Ωκεανού και της Τηθύος. Σύμφωνα με τον Πίνδαρο (10η Ωδή) , που την αποκαλεί «Φερέπολιν», ήταν κόρη του Δία του Ελευθερίου και μητέρα  των Ωρών.  Στους ορφικούς ύμνους συναντάται ως κόρη του Ευβουλέως. Θεωρούνταν θεότητα ευμενής, που προστάτευε και τις πόλεις και γι αυτό φέρεται να φορά διάδημα πυργωτό (συμβολίζει τα τείχη της πόλης).  Ως ευμενής θεά του πεπρωμένου λατρευόταν με την επωνυμία «Αγαθή Τύχη».

O Στράβων (I, C 472 , 19) αναφέρει ότι η Ιεράπυτνα κτίστηκε από τον Κύρβα, ένα από τους 9 Κορύβαντες ή Τελχίνες  που έφερε η θεά Ρέα  από τη Ρόδο στην Κρήτη προκειμένου να αναθρέψουν το Δία στο όρος Δίκτη και γι αυτό μετά αυτοί μετονομάστηκαν Κουρήτες,  πρβ:  «Στα Κρητικά Κείμενα  οι Κουρήτες λέγονται τροφοί του Δία και φύλακες. Η Ρέα τους έστειλε στην Κρήτη από τη Φρυγία. Άλλοι λένε ότι στη Ρόδο ήταν εννιά Τελχίνες. Ακολούθησαν τη Ρέα στην Κρήτη, ανέθρεψαν το Δία και μετονομάστηκαν Κουρήτες («και τον Δία κουροτροφύσαντας Κουρήτας ονομασθήναι’). Ο Κύρβα(ντα)ς, ένας σύντροφός τους  ίδρυσε την Ιεράπυτνα,.. («Κυρβαντα δε τούτων εταίρον Ιεραπύτνης όντα κτίστην»…. (Στράβων I, κεφ. Γ , C 472 , 19) 

Συνεπώς αφενός η Ιεράπυτνα - Ιεράπετρα είναι η αρχαιότερη πόλη της Κρήτης, αφού οι Οι Κουρήτες ήσαν οι πρώτοι κάτοικοι της Κρήτης και η ίδρυση της ανάγεται στα μυθικά χρόνια.  

Ο Στράβων αναφέρει επίσης ότι ο λόφος Πύτνα, όπου κτίστηκε η Ιεράπυτνα,  μαζί με το όρος Δίκτη απ’ όπου ο Δίας ονομάστηκαν ο Δίας «Δικταίος» και το ιερό του στην Πραισό «ιερό του Δικταίου Διός»,   βρίσκονται στην οροσειρά Ίδη της Κρήτης, της οποίας οι κορυφές (ή άλλως δάκτυλοι) ήταν αφιερωμένες στη μητέρα των θεών (τη Ρέα, τη μάνα του Δία). Δηλαδή με την ονομασία Ίδη εδώ ο Στράβων εννοεί όχι το βουνό Ίδη (= Ψηλορείτης), αλλά την οροσειρά Ίδη της Κρήτης όπου ανήκουν η Δίκτη, όπου γεννήθηκε ο Δίας, το όρος Διός (Γιούχτας) όπου υπήρχε ο τάφος του Δία, το Ιδαίον όρος (= ο Ψηλορείτης) κ.α., πρβ:  «Ίδη όρος υπάρχει στην Τρωάδα και στην Κρήτη. Δίκτη είναι τόπος στη Σκηψία και όρος στην Κρήτη. Λόφος της Ίδης είναι η Πύτνα, απ’ όπου και η Ιεράπυτνα η πόλη……..». (Στράβων, Γεωγραφικά Ι’, C 471, ΙΙΙ 20).

Ο Στέφανος Βυζάντιος (Εθνικά ) αναφέρει ότι άλλες ονομασίες της Ιεράπυτνας ήταν Κύρβα, από το όνομα του κτίστη της, Πύτνα, από το όνομα του λόφου όπου κτίστηκε,  Κάμιρος, από το όνομα της πόλη της Ρόδου απ΄όπου καταγόταν ο Κύρβας και Ιερά από το ότι αρχικά ήταν κατοικία του ιερέα της θεάς Ρέας: «Ιεράπυτνα, πόλις Κρήτης, η πρότερον Κύρβα, είτα Πύτνα, είτα Κάμιρος, είθ' ούτως Ιεράπυτνα. το εθνικόν Ιεραπύτνιος». (Στέφανος Βυζάντιος, Εθνικών).

Από τις επιγραφές και τα νομίσματα της Ιεράπυτνας προκύπτει σαφέστατα ότι στην Ιεράπυτνα λατρευόταν βασικά ο Δικταίος Δίας και οι λοιποί ολύμπιοι θεοί: Εστία, Ήρα, Αθηνά κλπ και σύμβολα της πόλης ήταν ο Δίας, το δέντρο  φοίνικας,  ο αετός (του Δία ) και ο κλάδος ελιάς: «Ομνύω ταν Εστίαν και Ζάνα Φράτριον και Ζάνα Δικταίον και Ήραν και Αθαναίαν Ωλερίαν και Αθαναίαν Πολιάδα και Αθαναίαν Σαλμωνίαν και Απόλλωνα Πύθιον και Λατώ και Άρτεμιν και Άρεα και Αφροδίταν και Κωρήτας και Νύμφας και τος Κύρβαντας και θεούς πάντας και πάσας. Ή μαν εγώ ευνοήσω τοις επίπασι Ιεραπυτνίοις τον άπαντα χρόνον, απλόως και αδόλως και δη τον αυτόν φίλον και εχθρόν έξω και πολεμήσω από χώρας παντί σθένει, (Όρκος Ιεραπυτνίων Εφήβων, 1ος  αι. π.Χ.).

Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος (Γεωγραφικά, τόμος Α) αναφέρει ότι  πόλεις της ανατολικής Κρήτης είναι η «Ιερά Πέτρα (ή Πύτνα)», η Χερσόνησος, η Καμάρα, η Ολούς, η Μινώα, η Ίτανος κ.α. Ο Πτολεμαίος έζησε το 127 – 151 μ.Χ., άρα η ονομασία Ιεράπετρα αντί της Ιεράπυτνας άρχισε να εμφανίζεται από την εποχή του Κλαύδιου και εξής, αφού λίγο πιο πριν λεγόταν μόνο  Ιεράπτυτνα. Κατά το Μεσαίωνα η Ιεράπετρα ονομαζόταν Ιεράπολη ή Ιερά Πόλη. Με την ονομασία αυτή αναφέρεται και στο Μπουοντελμόντι, έναν μοναχό από τη Φλωρεντία, στο βιβλίο του Ένας γύρος της Κρήτης το 1415 (μετάφραση Μάρθας Αποσκίτου, Ηράκλειο 1983).

 

Σημειώνεται ότι:

Α) Ο Στράβων( Ι 479, 12) αναφέρει επίσης ότι γειτονική πόλη της Ιεράπυτνας ήταν  η Πραισός ή το Πράσον, η οποία  ήταν και αυτή (δηλ. όπως και η Ιεράπυτνα) Ετεοκρητική (Ηρόδοτος Ζ) και εκεί υπήρχε ιερό (άρα ναός και όχι το σπήλαιο όπου γεννήθηκε ο Δίας)  του Δικταίου Δία και την οποία κατέστρεψαν οι Ιεραπύτνιοι. Επίσης εξηγεί ότι το όρος η Δίκτη, το βουνό που γεννήθηκε ο Δίας και απ΄όπου ο Δίας ονομάστηκε Δικταίος, δε βρίσκεται στην Πραισό ή κοντά στην Ίδη, αλλά ανατολικά της Ίδης και ανάμεσα Πραισού και Σαμωνίου, όπως και είναι, πρβ: << Είπα πριν πως η Πράσος ανήκε στους Ετεοκρήτες και εδώ ήταν ιερό του Δικταίου Δία. Και η Δίκτη βρίσκεται κοντά, όχι βέβαια, καθώς λέει ο Αρατος πλησίον της Ίδης. Η Δίκτη από την Ίδη απέχει 1000 στάδια. Βρίσκεται ανατολικά της Ίδης. Κι απέχει 100 στάδια από το Σαμώνιο.  Ανάμεσα στο Σαμώνιο και Χερσόνησο ήταν κτισμένη η Πράσος, πάνω από τη θάλασσα, στα 60 στάδια. Την κατέστρεψαν οι Ιεραπύτνιοι.>> (Στράβων Ι 479, 12)

Β)  Στα αρχαία κείμενα με την ονομασία Ετεόκρητες (= γνήσιοι Κρήτες, οι πρώτοι Κρήτες ) ή άλλως  Ιδαίοι Δάκτυλοι ή Κουρήτες λέγονται οι  πρώτοι κάτοικοι της Κρήτης σε σχέση με τους καλούμενους επήλυδες Κρήτες (= οι Αχαιοί, οι Δωριείς και οι Πελασγοί της Κρήτης = αυτοί που ήρθαν μετά ως άποικοι, δηλαδή μετανάστες στην Κρήτη). Οι Ιδαίοι Δάκτυλοι ονομάστηκαν Δάκτυλοι, γιατί ήσαν στον αριθμό όσα και τα δάκτυλα μας, δηλ 5  - 10,  και  Ιδαίοι, γιατί γεννήθηκαν-κατοικούσαν για πρώτη φορά στα βουνά της οροσειράς Ίδη ή  Ιδαία όρη ειτε της Κρήτης και από εκεί πήγαν στη Φρυγία και άλλα μέρη είτε της Ασίας (Φρυγίας) και από εκεί ήρθαν στην Κρήτη και σε άλλα μέρη. Με την ονομασία Κ(ου)ρήτες > Κρήτες ονομάστηκαν τα παιδιά των Ιδαίων Δακτύλω και αυτό είτε γιατί ήσαν «κούροι των Ιδαίων Δακτύλων» (κούροι > κοράσια = τα παιδιά, κούρος = ο νέος, κούρη > κόρη = το κορίτσι = η θυγατέρα) είτε γιατί επικούρησαν  (ως τα σημερινά παπαδάκια-διάκονοι) στη γέννηση-ανατροφή του Δία (από το  επι-κουρώ - Curio > Κουρήτες = φροντίζω, περιποιούμαι, βοηθώ κλπ απ΄όπου και κ(ο)ύρης = αυτός που φροντίζει, ο πατέρας, κουρέας = ο φροντιστής μαλλιών, κουράδι = το κοπάδι που φροντίζεται κλπ. Ο Στράβων, σχετικά με τους Ιδαίους Δακτύλους ή Κουρήτες, αναφέρει:

Νόμισμα Ιεράπυτνας, 300 – 200 π.Χ. με το Δία , φοίνικα και τον αετό του Δία

 «…..Λένε πως ονομάστηκαν Ιδαίοι Δάκτυλοι οι πρώτοι κάτοικοι στους πρόποδες της Ίδης.  Πόδες λέγονται οι πρόποδες και κορυφές, οι μύτες των βουνών. Οι διάφορες κορυφές της Ίδης, που ήταν όλες αφιερωμένες στη μητέρα των θεών (τη Ρέα), λέγονταν Δάκτυλοι…….. Υπονοούν μάλιστα πως απόγονοι των Ιδαίων Δακτύλων είναι οι Κουρήτες και οι Κορυβάντες. Οι πρώτοι εκατό που γεννήθηκαν στην Κρήτη ονομάστηκαν Ιδαίοι Δάκτυλοι. Απόγονοί τους αναφέρονται εννέα Κουρήτες. Ο καθένας τους έκανε δέκα παιδιά, τους Ιδαίους Δακτύλους………» (Στράβων, Γεωγραφικά Ι, C 473, ΙΙΙ, 22)

«Ο Ησίοδος αναφέρει πως ο Εκάτερος και η κόρη του Φορωνέα γέννησαν πέντε κόρες και από αυτές βγήκαν, οι Νύμφες οι Σάτυροι και  οι Κουρήτες. Ο συγγραφέας της Φορωνίδας (= o Ελλάνικος ο Μυτιληναίος) αναφέρει τους Κουρήτες ως αυλητές και Φρύγες.  Άλλοι τους λένε εντόπιους και με χάλκινες ασπίδες. Άλλοι λένε τους Κορυβάντες Φρύγες, κι όχι τους Κουρήτες. Τους θεωρούν Κρητικούς και λένε ότι πρώτοι αυτοί στην Εύβοια φόρεσαν χάλκινα όπλα. Γι αυτό και τους είπαν Χαλκιδείς. Άλλοι λένε πως οι Τιτάνες έδωσαν στη Ρέα ένοπλους διακόνους από τη Βακριανή ή κατ’ άλλους από την Κολχίδα, τους Κορύβαντες. Στα Κρητικά κείμενα  οι Κουρήτες λέγονται τροφοί του Δία και φύλακες. Η Ρέα τους έστειλε στην Κρήτη από τη Φρυγία. Άλλοι λένε ότι στη Ρόδο ήταν εννιά Τελχίνες. Ακολούθησαν τη Ρέα στην Κρήτη, ανέθρεψαν το Δία και μετονομάστηκαν Κουρήτες. Ο Κύρβα(ντα)ς, ένας σύντροφός τους που ίδρυσε την Ιεράπυπτνα, έδωσε αφορμή στους Πρασίους να λένε ανάμεσα στους Ρόδιους ότι οι Κορύβαντες ήταν δαίμονες, παιδιά του «Ήλιου και της Αθηνάς. Κάποιοι λένε τους Κορύβαντες παιδιά του Κρόνου κι άλλοι παιδιά του Δία και της Καλλιόπης , ταυτόσημους με τους Καβείρους……».… ( Στράβων, Γεωγραφικά βιβλίο Ι’, c 472, ΙΙΙ, 19).

Γ) Ο Διόδωρος και ο Στράβων λένε ότι κατ’ ‘άλλους οι Ιδαίοι Δάκτυλοι ήσαν αυτόχθονες και άλλοι μετανάστες από τη Μ. Ασία ή τη Ρόδο. Από αυτούς ο Στράβων λέει ότι οι Ιδαίοι Δάκτυλοι κατάγονταν από τη Φρυγία και από εκεί ήρθαν στην Κρήτη και ο Απολλώνιος Ρόδιος και το Βυζαντινό «Ετυμολογικόν το Μέγα ήγουν η Μεγάλη Γραμματική» (11^ος   αι.  μ.Χ. ) αναφέρουν ότι οι Ιδαίοι Δάκτυλοι ήταν ντόπιοι,  τους οποίους γέννησε η νύμφη Αγχιάλη στο Δικταίο Άντρο («Δικταίον  ανα σπέος») , πρβ :«Οι μούνοι πλεόνων μοιρηγέται ηδέ πάρεδροι Μητέρος Ιδαίης κεκληαται, όσοι έασιν Δάκτυλοι Ιδαίοι Κρηταιέες, ους ποτέ νύμφη Αγχιάλη Δικταίο ανά σπέος, αμφοτέρησιν δραξάμενη γαίης Οιαξιλίδος, εβλάστησε.» (Απολλώνιος Αργοναυτικά Α 1125 – 1135)  «.Ιδαίοι Δάκτυλοι Κρηταιέες ους ποτέ νύμφη Αγχιάλη Δικταίον ανά σπέος, αμφοτέρησιν δραξάμενη γαίης Οιαξιλίδος, εβλάστησε…… Ιδαίοι δε, επειδή εν Ίδει όρει της Κρήτης εγενήθηκαν   (Ετυμολογικόν το Μέγα ήγουν η Μεγάλη Γραμματική, 11^ος   αι.  μ.Χ.) 

Δ) Οι Τελχίνες, σύμφωνα με τους μύθους των Ροδίων ( Διόδωρος Σικελιώτης 5, 55),  καλούνταν οι πρώτοι κάτοικοι της Ρόδου, οι οποίοι θεωρούνταν γιοι της Θάλασσας και οι εφευρέτες κάποιων τεχνών. Κόρη του Ποσειδώνα και της Αλίας, αδελφή των Τελχίνων, ήταν η Ρόδος από την οποία πήρε το νησί το όνομά του.  Ο Απολλόδωρος (Γ, 1-2) αναφέρει επίσης ότι Ροδίτισσα ήταν και η Πασιφάη, η σύζυγος του Μίνωα. Ήταν κόρη του Ήλιου και της νύμφης Περσηίδος.

 

Η ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

Η Ιεράπυτνα μετά την κατάργηση της Μινωικής Πολιτείας, όπου όλες οι φυλές της Κρήτης ήταν ένα ενιαίο σύνολο, έγινε κράτος-πόλη και κατά την καλούμενη ελληνιστική περίοδο (4 -  1ος αι. π.Χ.) έκοβε δικά της νομίσματα. Από το κείμενο της συνθήκης-συμμαχίας μεταξύ των κρητικών πόλεων και του Ευμένη της Περγάμου Μ. Ασίας που υπογράφηκε το 183 π.Χ.  προκύπτει ότι η Ιεράπυτνα ήταν τότε η 6η σε υπολογίσιμη δύναμη  πόλη της Κρήτης (μετά τη: Γόρτυνα, Κνωσό, Φαιστό, Λύττο και Ραύκο).  

Η ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ ΕΠΙ ΡΩΜΑΙΟΚΡΑΤΙΑΣ

Η Ιεράπετρα υποτάχθηκε τελευταία από όλες τις κρητικές πόλεις στους Ρωμαίους, το 68/67 π.Χ. Εκεί είχε καταφύγει από τα Χανιά, ο τότε ήρωας της Κρήτης Λασθένης, όπου τον νίκησαν οι Ρωμαίοι με το Μέτελλο λόγω υπέρτερων δυνάμεων. Ειδικότερα οι Ρωμαίοι υπέταξαν την Ιεράπυτνα έπειτα από μια πρώτη αποτυχημένη προσπάθεια του Μάρκου Αντώνιου. Στην τελευταία μάχη που δόθηκε στην πόλη το 67 π.Χ. ο στρατηγός Αριστίων ηττήθηκε από τον Κόιντο Μέτελλο. ο Αριστίων διέφυγε με το στόλο του, αλλά εξαιτίας της κακοκαιρίας τα πλοία του καταστράφηκαν και ο ίδιος συνελήφθη. Η πόλη τελικά καταστράφηκε από τους Ρωμαίους και λίγο αργότερα ξαναχτίστηκε. Η κατάκτηση της Ιεράπυτνας σήμανε την οριστική υποταγή της Κρήτης στους Ρωμαίους. Η Κρήτη έγινε τότε επαρχία της Ρώμης μαζί με την Κυρηναϊκή και με Ανθύπατο Διοικητή και με έδρα τη Γόρτυνα. Τον 1ο μΧ αιώνα ιδρύθηκε στην Ιεράπετρα η (Αρχι)επισκοπή Ιεραπύτνης από τον Άγιο Τίτο, τον πρώτο επίσκοπο Κρήτης.

Η ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ ΕΠΙ ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ

Καστελανία Ιεράπετρας το 1583 μ.χ., απο την  έκθεση του Ενετού  Pietro Castrofilaca, “ Libro de Informattion dele cose publiche del Regno de Candia …”, 1583.(Στεργ. Σπανάκης «Μνημεία Κρητικής Ιστορίας»),

Oι επαρχίες Σητείας, Ιεράπετρας, Μιραμπέλλου και Λασιθίου επι Ενετικών χρόνων αρχικά (από το 1204 – 1400), που η Κρήτη είχε χωριστεί σε έξι νομούς, αποτέλεσαν ενιαία διοικητική περιφέρεια στην οποία δόθηκε το όνομα Sestiere di Cannaregio, από το όνομα μιας συνοικίας της Βενετίας και διαιρέθηκε σε 33 ιπποτείες με διοικητή τον Leonardo Feletro. Τις πληροφορίες αυτές μας τις δίνει ο Ιταλός ερευνητής Cornelius το 1755 στο έργο Creta Sacra βασισμένος στην Historia Candiane έργο του 16ου αιώνα του ιστορικού Ανδρέα Κορνάρου. Το 14^ο αιώνα που η Κρήτη χωρίστηκε σε 4 νομούς (territorii), η επαρχία Ιεραπέτρας αποτέλεσε μια απο τις δυο καστελανίες του τμήματος (territorio) της Σητείας με πρωτεύουσα τη Σητεία, που σημαίνει ότι η Σητεία τότε είχε ακμάσει. Στην «Περιγραφή Κρήτης»  που συνέταξε ο βενετο-κρητικός ευγενής και λόγιος Franceso Barozzi το 1577-1578 (Έκδοση Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης 2004), σχετικά με την περιοχή της Ιεράπετρας, αναφέρονται τα εξής χωριά: «Χωριά της Καστελανίας της Ιεράπετρας: Ανατολή, Απάνω χωριό Ιεράπετρας, Καλαμαύκα, Καλόγεροι, καπίστρι, Κάτω Χωριό Ιεραπέτρας, Καβούσι, Γιανίτσι, Μακρυλιά, Μάλλες, Μεσελέροι, Ποταμοί (Απάνω ποταμός, Κάτω Ποταμός), Πρίνα, Επισκοπή Συνολο 16.» Η Ιεράπετρα το 1508 μ.Χ. καταστράφηκε από σεισμό 7,5 ρίχτερ  και έχασαν τη ζωή τους 30 χιλιάδες άνθρωποι. Δούκας της Κρήτης ήταν τότε ο Ιερώνυμος Δονάτος. Επίσης στο σεισμό του 1780 μ.Χ. καταστράφηκε το κάστρο της Ιεράπετρας και σκοτώθηκαν 300 Τούρκοι.

Το φρούριο της Ιεράπετρας ονομάζεται από τους ντόπιους «Καλές», που είναι ονομασία τούρκικη, όμως το εν λόγω φρούριο  είναι ανοικοδόμηση του ενετικού, αφού επί Ενετών υπήρχε φρούριο στην Ιεράπετρα. Παλαιότερη μαρτυρία για την ύπαρξη του φρουρίου Ιεραπέτρας που έχουμε εντοπίσει μέχρι στιγμής είναι του 1341, άρα το Καστέλι Ιεραπέτρας είχε κτιστεί ήδη επι ενετικών χρόνων, κάπου 1210  - 1300. Αναφέρεται στο βυζαντινό έγγραφο  που δημοσίευσε το 1860 ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος στα «ιστορικά Σκιαγραφήματα»  και  με τον τίτλο «Απόσπασμα εξ ανεκδότου συγγραφής, επιγραφομένης «Τα Πάθη της Κρήτης επί Ενετών», όπου γίνεται λόγος για παράδοση των φρουρίων Μεραμπέλλου και Ιεραπέτρας στους επαναστάτες κατά την επανάσταση των Ψαρομηλίγγων, 1341-1347 μ.Χ., πρβ: «Πολιορκίας τεθείσης εις Σιτείαν, η πόλις παρεδόθη προς τούς Ψαρομήλιγγας την αυτήν δε τύχην υπέστησαν μετά παρέλευσιν μηνών τινων ή Ρεθύμνη, και τα Χανία, πλην δυο έτερων φρουρίων, του της Ιεράπετρας και του Μιραβέλλου (ολίγον απεχόντων των ορέων του Λασσιθίου), άπερ περιήλθον το επόμενον έτος εις τας χείρας των ανταρτών. Εν συντόμω, τα πράγματα προέβησαν ούτως εκ συμφώνου και μετά τοιαύτης δραστηριότητος, ώστε εντός μιας εξαιτίας, τω 1347, παν ίχνος λατινισμού, εκκλησιαστικού τε και διοικητικού, και τιμαριωτικού, εξηλείφθη καθόλην την νήσον…». Το ως άνω γεγονός αναφέρεται και στο τότε σχολικό βιβλίο  «Γεωγραφία και Ιστορία της Κρήτης» του Ιωάννη Κονδυλάκη (έκδοση 1908)  << Το 1341 νέα επανάστασις ήρχισεν υπό την αρχηγίαν του Λέοντος Καλλέργη….. Η επανάστασις εξηκολούθησεν υπό την διευθυνσιν των αδελφών Ιωάννου και Μιχαήλ Ψαρομηλίγγων, οίτινες εκυρίευσαν τα φρούρια της Σιτείας, της Ιεραπέτρου, του Μιραμβέλλου, του Ρεθύμνου και των Χανίων. Αλλά το 1347 συνεκροτήθη εις τα ανατολικά της νήσου μεγάλη μάχη, καθ’ ην οι Κρήτες ενικήθησαν και εφονεύθησαν οι Ψαρομήλιγγοι.>>

Η ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ ΕΠΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΕΞΗΣ

Επί τουρκοκρατίας (1669 – 1898) όλες οι επαρχίες της ανατολικής Κρήτης (Ιεράπετρας, Σητείας, Λασιθίου και Μεραμπέλου) αποτέλεσαν και αυτές επαρχίες του Μεγάλου Κάστρου (Χάνδακα, Ηρακλείου). Στην τουρκική απογραφή της Κρήτης που έγινε το 1671 για να μπει κεφαλικός φόρος η επαρχία Ιεραπέτρας είχε τα εξής άτομα (δε συμπεριλαμβάνονται οι ανήλικοι, οι γέροι και οι κληρικοί παρα μόνο οι χριστιανοί κάτοικοι της Κρήτης. Μωαμεθανοί κάτοικοι Κρήτης δεν υπήρχαν τότε):«ΕΠΑΡΧΙΑ ΙΕΡΑΠΕΤΡΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΣΗΤΕΙΑΣ: Συνοικία (Nefs Ierapetra): Άγιος Νικόλαος Ιεράπετρα (πρωτεύουσα) άτομα 72, Άγιος Γεώργιος 48, Άγιος Σπυρίδων 38, Αγία Τριάς 21, Απάνω Κυρές 54, Κάτω Κυρές 24, Χριστός 12,. Η συνοικία αυτής ταύτης της Ιεράπετρας (Nefs Yerapetre): Πλούσιοι 159, Μεσαίας τάξεως 85, Πτωχοί εργαζόμενοι 22. Σύνολον 266. Χωριά: Καβούσι άτομα 62, Πισκοπή 41, Βασιλική 2, Μοναστηράκι 8, Κάτω χωριό 50, Αποστολιανά 3, Απάνω Χωριό 17, Γιανίτσι 41, Κεντρί 29, Άγιος Ιωάννης 7, Καπίστρι 16, Μακρηλιά 10, Μεσελέρους 29, Ανατολή 44, Καλαμαύκα 17, Άσαρη 13, Μάλες 101. Όλα τα χωριά: Πλούσιοι 440, Μεσαίας τάξεως 282, Πτωχοί εργαζόμενοι 64. Σύνολον άτομα 786».

Στην αιγυπτιακή απογραφή της Κρήτης του 1834, απογραφή την οποία διέσωσε-κατέγραψε ο περιηγητής Ρόμπερτ Πάσλευ (Robert Pashley Esq. («Travels in Crete», volume II, σελ. 321,  London 1834), η Ιεράπετρα ως επαρχία και ως Καστέλι είχε τις εξης οικογένειες: «ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ (Καστέλι) 1125 οικογ., 840 Χριστ.  285  Μουσουλ.»

Την εποχή της Τουρκικής κατοχής χτίστηκε ένα τζαμί στη Γεράπετρο το οποίο υπάρχει ακόμη στην παλιά πόλη. Απέναντί του  βρίσκεται η βρύση του Τούρκου Δημάρχου Καρακάση. Στην πλατεία Δημαρχείου υπάρχει ακόμη ένα κτήριο που είναι γνωστό με την ονομασία Μεχτέπι ή Οθωμανική Σχολή και κτίστηκε το 1899 για τα τουρκόπουλα, όπου σήμερα στεγάζεται η Αρχαιολογική Συλλογή.

Ο Κ. Κριτοβουλίδης στα «Απομνημονεύματα, του περί Αυτονομίας των Κρητων (1859)» αναφέρει ότι στην εποχή του, την περίοδο του 1821 – 1830, η Ιεράπυτνα ήταν η τέταρτη σε πληθυσμό πόλη της Κρήτης (Ηράκλειο, Κυδωνία, Ρέθυμνο και μετά Ιεράπυτνα): «η πόλις Ιεράπυτνα σχηματίζει πόλιν, ούσαν τετάρτην των υπαρχουσών της Κρήτης πόλεων κατά τον πληθυσμόν». Αναφέρει επίσης ότι η Ιεράπυτνα διέθετε ίδιον επίσκοπον με τον τίτλο «ο ιεράς» και εκεί είχε καταφύγει επί Ρωμαϊκών πολέμων, ο τότε ήρωας της Κρήτης Λασθένης, όπου τον νίκησαν οι Ρωμαίοι με το Μέτελλο λόγω υπέρτερων δυνάμεων.

Στη «Γεωγραφία της Κρήτης υπό Εμμ Σ. Λαμπρινάκη», η οποία εκδόθηκε «Ρέθυμνα 1890», άρα επι εποχής Τουρκοκρατίας ακόμη στην Κρήτη, διαβάζουμε:  «ΔΗΜΟΣ ΙΕΡΑΠΥΤΝΗΣ ‘ή ΙΕΡΑΠΕΤΡΑΣ. Το πάλαι εκαλείτο η πόλις Κύρβα απο τον θεμελιωτήν αυτής Κορύβαντα, είτα Πύτνα, Κάμηρος, Ιεραπυτνα, Ιερά-πετρα τανυν δε Γεράπετρα και Καστέλι.Ήτο δε επίσημος δια την οχυρότητά της και εις ταύτην κατέφυγεν ο ήρως Λασθένης εκδιωχθείς εκ της Κνωσού υπό του Μετέλλου τω 66 π.Χ. (29 Μαίου). Αλλά τρομερός σεισμός κατέστρεψαν αυτήν το 1508 (29 Μαϊου). Τω 1647 εκυριεύθη υπο των Τούρκων, ότε ωνομάσθη Γεράπετρα. Των 1780 (24 Οκτωβρίου) έτερος σεισμός κατέστρεψαν αυτήν. Των δε 1822 (4Δεκ/βρίου) επολιόρκησαν αυτήν μάτην ο Α. Κουσκουμπές, ο Ν. Ζερβός, ο Βουζουμάρκος, ο Α. Σημιανός, ο Ν. Ανδριανός, ο Ιω. Μακρύς και ο Ιω. Κοντός πολλούς νεκρούς καταλιπόντες. Κώμαι άξιας μνείας του δήμου τούτου είναι¨Κενδτί παρα τον ποταμόν Κέδρην ένθα οι Κρήτες εφόνευσαν 5 Τούρκους τω 1822 (2 Δ/βρίου), Μεσελέρα (Μεσελερούς), Καλογέρου, Γιαννίτσι, όθεν δια του Περιστερεώνος εισέρχονται εις Σιτείαν. Προς Μ. της ιεραπύτνης κείται η νήσος Χρύσα (Γαδηρόνη, Γαδειρόνησος, Γαϊδουρονήσι) οροπεδίον χαμηλόν και πετρώδες, επιτηδεία μόνο εις βοσκήν ποιμνίων, είχε δε αλικάς (αλατοπηγεία) μέχρι το 1840. Μικρονήσι Α. μικρά και ξηρά νήσος όθεν το όνομα. Ο δήμος ούτος εξαπλούμενος εν τη Ιεραπυτνιακή πεδιάδι (15 μιλίωνμήκους και 4 πλάτους) είνε εύφορος εις δημητριακά και δενδρόφυτος, είχε όμως κλίμα πολύ νοσηρόν ένεκα της Αλικής λίμνης και τινών ελών. Εν δε τη πόλει λειτουργεί αρχαιολογικός Σύλλογος προ τριετίας».

Στο σχολικό βιβλίο επι εποχής Κρητικής Πολιτείας (1898 – 1913) «ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΡΗΤΗΣ  ΥΠΟ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Ι. ΛΕΛΕΔΑΚΙ, ΧΑΝΙΑ 1905» αναφερεται: «Επαρχία Ιεραπέτρας. Πρωτεύουσα είναι η Ιεράπετρα (2.164 κάτ.) επί της θέσεως της αρχαίας Ιεραπύτνης, μιας των αρχαίων πόλεων κατά τα μέρη ταύτα. Έδρα τους Επισκόπου Ιεράς και Σητείας, Υποτελωνείου και Ελληνικού Σχολείου. Έχει μικρόν τεχνητόν λιμένα. Ανατολή (659 κατ.) έδρα Δήμου. Μάλλαις (853 κατ.) κειμένη παρά τα ερείπια της αρχαίας πόλεως Μάλλα. Καλαμαύκα (538 κάτ.). Μεσελέροι μικρά κώμη παρά την οποίαν έκειτο η αρχαία πόλις Ώλερος. Κάτω χωριό (497 κάτ.) έδρα δήμου…».

 

ΑΠΟΓΡΑΦΗ 1900: Στην απογραφή επί Κρητικής Πολιτείας της 4/6/1900 , σύμφωνα με την τελευταία διορθωτική ανακοίνωση που έγινε το Σεπτέμβριο του 1904 από το Δ/ντη της Ανωτέρας Δ/νσης Εσωτερικών της Κρητικής Πολιτείας Αντ. Σκαμνάκη, ο Δήμος Νεάπολης  είχε 4409 κατ., ο του Αγίου Νικολάου 4897 κατ. και ο Δήμος Ιεραπέτρας τους εξής κατοίκους: Ιεράπετρα 1128 άνδρες (329 μωαμ.) + 1036 γυναίκες (279 μωαμ.) = 2164, Γιαννίτσι 100 + 103 = 303, Καπίστρι 67+53 = 120, Κεντρί 117 + 117 = 234, Λεπροχώρι 34 + 25 = 59, Μακρυλιάς 45 + 37 = 82, Μεσελέροι 128 + 126 = 254, Μετόχια 112 + 87 = 199, Ιερά Επισκοπή Ιεράς και Σητείας 10 καλόγεροι, Μονή φανερωμένης 13. Σύνολον 1416 άνδρες + 1297 γυναίκες (συν 338 άνδρες μωαμ + 287 μωαμεθανές) = 3338.