ΜΑΝΤΙΝΑΔΕΣ ΓΙΑ ΓΙΟΡΤΕΣ	ΜΑΝΤΙΝΑΔΕΣ ΑΡΧΙΚΗ	ΜΑΝΤΙΝΑΔΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ
ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΚΡΗΤΗΣ		ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΜΑΝΤΙΝΑΔΑ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΗΣ
ΜΑΝΤΙΝΑΔΕΣ ΓΑΜΟΥ – ΑΡΡΑΒΩΝΑ - ΓΕΝΝΗΣΗΣ		ΜΑΝΤΙΝΑΔΕΣ ΚΛΗΔΟΝΑ

Ο ΑΠΟΛΛΩΝΑΣ, Η ΜΑΝΤΙΝΑΔΑ, Η ΜΑΝΤΙΚΗ

ΚΑΙ Ο ΚΛΗΔΩΝΑΣ

ΤΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ (ΜΑΚΗ) Γ. ΚΡΑΣΑΝΑΚΗ

Α. ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΜΑΝΤΙΝΑΔΑ

Μαντινάδα λέγεται είδος ποιήματος που συνηθίζεται κυρίως στην Κρήτη και αποτελείται από δυο δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους με το οποίο οι Κρήτες μαντατεύουν (στέλνουν ως μαντάτο) ο ένας στον άλλο τα συναισθήματά τους. Το δίστιχο ποίημα με το οποίο κάποιος, στέλνει σε άλλον ένα μαντάτο, σχετικά με τον έρωτα ή την αγάπη του, τον έπαινο ή την ευχή του κ.α. διαφορετικά έχουμε άλλου είδους δίστιχο ποίημα, όπως: μοιρολόι, νανούρισμα κ.α., πρβ:

_Η μαντινάδα τη δουλεία του τηλέγραφου κάνει

πέμπει ο νιος τα σήματα κι η κοπελιά τα πιάνει. (Γ. Λέκας, μαντιναδολόγος)

_Σαν είναι ο τράγος δυνατός, δεν τονε σταίνει (κρατά) η μάντρα

ο άνδρας κάνει τη γενιά κι όχι η γενιά τον άντρα (μαντινάδα)

_Έβγα στο παραθύρι σου να γίνει η νύχτα μέρα,

να πάρει ανάσα η καρδιά και το κορμί μου αέρα.

_Είσαι για μένα η χαρά το νόημα του κόσμου,

ζωή δε θέλω ούτε λεπτό χωρίς εσένα φως μου.

_Υπάρχουν θάλασσες, στεριές, ήλιοι, φεγγάρια, αστέρια

μα ‘γώ προτίμησα να ζω σκλάβος στα δυο σου χέρια.

_Εσύ μου κάνεις τη ζωή χαρούμενη κι ωραία,

εσένα θέλω, αγάπη μου, παντοτινή παρέα.

_Κοιμήσου αγγελούδι μου, παιδί μου νάνι  νάνι,

να μεγαλώσεις γρήγορα, σαν τ’ αψηλό πλατάνι. (Νανούρισμα

_'Αχι και που το κάτεχα εχθές αργά το βράδυ

να σου μαζέψω λούλουδα να τα κρατείς στον 'Άδη (Μοιρολόι)

Κάθε μαντινάδα έχει αυτοτελές νόημα παρά την περιορισμένη – συγκεκριμένη έκταση της. Οι δυο 15 σύλλαβοι στίχοι της μαντινάδας, όπως και κάθε δίστιχου, διαιρούνται σε τέσσερα ημιστίχια από τα οποία το 2 με το 4 ομοιοκαταληκτούν απαραίτητα και τα άλλα, το 1 με το 3, προαιρετικά:

Στέ-λνω σου χαι-ρε-τι-σμα-τα

μ’ έ-ν’ ά-σπρο πε-ρι-στέρι = 15 συλλαβές = ο 1ος στίχος

Κιη - Πα-να-γί-α –κιο- Χρι-στός

γρή-γο-ρα να σε φέ-ρει.  = 15 συλλαβές = ο 2ος στίχος

Β. ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΛΕΞΗΣ ΜΑΝΤΙΝΑΔΑ

Η λέξη μαντινάδα παράγεται από την ιταλική λέξη mandatum > ελληνικά μαντάτο = υποκοριστικά mandatino – mantino > μαντινάδα σε συμφυρμό με την ελληνική λέξη μάντης > μαντεία, μάντεμα κ.α., επειδή τότε που δημιουργήθηκε η λέξη αυτή στην Κρήτη είχαμε ενετοκρατία (1211- 1669). Ειδικότερα η λέξη mandatum παράγεται από το λατινικό ρήμα mando, mandare = στέλνω κ.α. απ όπου mandatum > μαντάτο = αυτό που στέλνουμε και μεταφορικά στην Ελληνική γλώσσα η εντολή, είδηση κ.α.

_Ήκουσες (Αρετούσα μου, τα θλιβερά) μαντάτα,

ο κύρης σου με ξόρισε στις ξενιθιάς τη στράτα.. (Ερωτόκριτος Β. Κορνάρος)

_ K' εβάλθηκα ν' απαρνηθώ του Παλατιού τη στράτα,

και να μακρύνω απ' την καρδιάν τσ' αγάπης τα μαντάτα» (Ερωτόκριτος Β. Κορνάρος Ά 376).

_Και με την άκραν του ματιού μαντάτο τση μηνούσι

 και μετ' αυτό τον Πόθον τως τση λεν κι ομολογούσι..(Ερωτόκριτος Β. Κορνάρος)

Το ιταλικό ρήμα mando, mandare (= στέλνω, εκδίδω κ.α.) είναι συγγενές, ίδιας ρίζας, με το ελληνικό ρήμα μαντέω-ώ > μαντε(ύ)ω , όμως με αντίθετη έννοια, δηλαδή σημαίνει όχι στέλνω μήνυμα κ.α., αλλά λαμβάνω και διαβάζω, φανερώνω τα (απόκρυφα) μηνύματα. Το κρητικό ρήμα μαντατεύ(γ)ω σημαίνει στην κυριολεξία στέλνω μαντάτα και μεταφορικά αποκρύπτω ή ενημερώνω ή συμβουλεύω κρυφά:

«Σαν είδαν κ' εξημέρωνε, το φως του Ήλιου σιμώνει,

που μαντατεύγει τα κουρφά κι οπού τα φανερώνει.» (Ερωτόκριτος στίχοι Α 1509-1510, Β. Κορνάρος 1553– 1613)

 « H Aρετούσα, όσον μπορεί, ήπασκε να το χώνει,

μα ο Έρωτας ο πίβουλος την-ε ξεφανερώνει.     

Kι όσο με γνώση πονηριάς να κουρφευτεί γυρεύγει,

 ο Πόθος τ[η] φανέρωνε, η Aγάπη μαντατεύγει (Ερωτόκριτος στίχοι Α 2125

«Μ’ ας πάγω στο σκολειό κι εγώ, κι ύστερα να γυρέψω

Τον κύρη του τον Νικολό να τονε μαντατέψω».

(Κατζούρμπος Αρμένης-Δάσκαλος στίχος 311-312, Γ. Χορτάτσης 1550–1610)

ΣΗΜΕΙΩΝΕΤΑΙ ΟΤΙ:

Α) Η λέξη μαντιν-άδα δε παράγεται ούτε από το μαντεύω + άδω, ούτε και από το μαντάτο + άδω. Το -αδα στη λέξη μαντινάδα δεν είναι η λέξη -άδω, όπως λένε μερικοί, αλλά η ελληνική παραγωγική κατάληξη -αδα / -ιαδα, αντίστοιχη της λατινικής -ata, Οι ελληνικές λέξεις σε –αδα παράγονται από πτωτικά (ουσιαστικά, επίθετα και μετοχές): βάρκα > βαρκ-αδα. φεγγαρ-άδα, κίτρινο > κιτρινάδα, πράσινος > πρασινάδα, κ.λπ. και σημαίνουν ποιότητα ή ιδιότητα ως αυτή που φανερώνει η πρότυπη λέξη από την οποία παράγονται. Συνεπώς η ονομασία μαντιν-άδα σημαίνει το ποίημα που έχει την ποιότητα ή ιδιότητα ως αυτή με του μαντάτου σε συμφυρμό με τη λέξη μαντεία.

Β) Μερικοί ισχυρίζονται ότι το όνομα "μαντινάδα" είναι εξελληνισμένος τύπος του ιταλικού "mattinata", που σημαίνει «πρωινό (εννοείται τραγούδι)» και ετυμολογείται από την ιταλική λέξη λατινικά matutinum > mattino, mattina = το πρωί, η πρωία, το πρωινό. Ωστόσο αυτό δε ευσταθεί, γιατί απλούστατα:

1) Η έννοια της λέξης μαντινάδα δε συνάδει με αυτήν της λέξης mattinata. Η μαντινάδα λέγεται όλες τις ώρες, ενώ η mattinata μόνο το πρωί.

2) Η λέξη μαντινάδα δεν υπάρχει στην Ιταλία ούτε και υπάρχει εκεί και είδος ποιήματος ως η μαντινάδα, οπότε η λέξη αυτή είναι ελληνική, όμως και με ιταλικά στοιχεία, επειδή οι μαντινάδες ως ξέχωρο είδος ποίησης δημιουργήθηκε στην Κρήτη επί εποχής ενετοκρατίας της Κρήτης (1211- 1669).

3) Η αληθής ετυμολογία για τη λέξη μαντινάδα είναι αυτή που είδαμε πιο πριν.

4) Το ότι οι λέξεις mattinata και μαντινάδα μοιάζουν ηχητικά-φθογγικά δε σημαίνει και ότι είναι ίδιες ή από τη μια προήλθε η άλλη, γιατί όπως π.χ. άλλο οι λέξεις: πόνος, Κοζάνη κ.α. και άλλο οι λέξεις: πόντος, Λοζάνη κ.α., το ίδιο ισχύει και εδώ. Απλά η λέξη –μαντινάδα δημιουργήθηκε , όπως και οι ιταλικές λέξεις mattinata , serenata, cantata κ.α. αλλά και οι ελληνικές λέξεις πατινάδα, βραχνάδα πρασινάδα, κιτρινάδα κ.α. Ειδικότερα, όπως έγινε με τα ιταλικά Matutina / matutinum > matutina ή με σύντμηση mattina (= η πρωία και η θεά της αυγής) και από εκεί mattinata (= το τραγούδι της αυγής) έτσι έγινε και με τις λέξεις mando, mandare > mandatum > μαντάτο = υποκοριστικά mantatino ή mantino > μαντινάδα κ.α. Matutina = με σύντμηση Mattina λέγεται στα λατινικά η θεά την οποία οι Ρωμαίοι έκαναν ισοδύναμη με τη θεά της αυγής Aurora και την ελληνική θεά Ηώ.

5) Το ότι η λέξη μαντινάδα έχει σχέση και με την Κρήτη και τις λέξεις μαντάτο και μάντης πιστοποιείται και από το ότι:

Α) Οι χρησμοί, οι μαντείες στην αρχαιότητα δίδονταν και σε δεκαπεντασύλλαβους στίχους, όμως όχι απαραίτητα με ομοιοκαταληξία. Σύμφωνα με το Στράβωνα ( Γεωγραφικά I, IV ), ο Κρητικός μάντης Επιμενίδης (6ος π.Χ. αι.) έγραφε τους χρησμούς του σε ποίηση. Επίσης ο Παυσανίας (Αττικά, 34) αναφέρει πως στο μαντείο του Αμφιάραου, κοντά στον Ωρωπό, υπήρχε ένας Κρητικός με το όνομα Ιοφών, από την Κνωσό, που τους χρησμούς των τους έλεγε με εξάμετρο ρυθμό. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι η ιέρεια Πυθία στους Δελφούς έδινε χρησμούς σ' “εξάμετρο τόνο” = εξάμετρο ρυθμό (και σε δεκαπεντασύλλαβους στίχους, όχι απαραίτητα ομοιοκατάληκτους), πρβ:

«Η Πυθίη εν ἑξαμέτρῳ τόνῳ λέγει τάδε:

 οίδα δ᾽ εγώ ψάμμου τ᾽ αριθμὸν και μέτρα θαλάσσης,

και κωφού συνίημι και ου φωνεύντος ακούω.

οδμή μ᾽ ες φρένας ήλθε κραταιρίνοιο χελώνης

εψομένης εν χαλκω αμ᾽ αρνείοισι κρέεσσιν,

ᾗ χαλκός μεν υπέστρωται, χαλκὸν δ᾽ επίεσται». (Χρησμός του Μαντείου των Δελφών στον Κροίσο για την εκστρατεία του κατά του Κύρου. Ηρόδοτος Α 47 –48)

Β) Οι μαντινάδες είναι επίσης ο ποιητικός λόγος έκφρασης και της μαντικής, του Κλήδωνα. Ο «κλήδονας» , όπως θα δούμε πιο κάτω, είναι μια λαϊκή μαντική εκδήλωση-διαδικασία, σύμφωνα με την οποίαν αποκαλύπτεται, τάχα μου, στις άγαμες κοπέλες η ταυτότητα του μελλοντικού τους συζύγου, αν την αγαπά το αγόρι της κ.α. Στην εκδήλωση αυτή τα μηνύματα (μαντάτα – μαντείες ) εκφράζονται και με μαντινάδες. H ελληνική λέξη «κλήδονας» παράγεται από την αρχαία ελληνική λέξη «η κληδών» = το σημάδι των οιωνών, που στα ιταλικά λέγεται «la mandate”, λέξη που σχετίζεται με τα ιταλικά mando, mandare.

Γ. Ο ΚΛΗΔΟΝΑΣ, Ο ΑΠΟΛΛΩΝΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΑΝΤΙΝΑΔΕΣ ΚΛΗΔΟΝΑ

Ο «κλήδονας» , όπως είδαμε στα πιο πριν, είναι μια λαϊκή μαντική εκδήλωση-διαδικασία, σύμφωνα με την οποίαν αποκαλύπτεται, τάχα μου, στις άγαμες κοπέλες η ταυτότητα του μελλοντικού τους συζύγου, αν την αγαπά το αγόρι της κ.α. Στην εκδήλωση αυτή τα μηνύματα (μαντάτα – μαντείες ) εκφράζονται και με μαντινάδες. H ελληνική λέξη «κλήδονας» παράγεται από την αρχαία ελληνική λέξη «η κληδών» = το σημάδι των οιωνών, που στα ιταλικά λέγεται «la mandate”, λέξη που σχετίζεται με τα ιταλικά mando, mandare. Η αρχαία ελληνική λέξη κληδών παράγεται από τον ήχο «κλικ», το μαντικό σημάδι για τους αρχαίους, που ακούγεται είτε από το κλειδί μιας κλειδωνιάς είτε από το μάνταλο. Μανταλώνω = κλειδώνω.

Το ιερό και το Μαντείο των Δελφών, που ήταν αφιερωμένο στον θεό της μουσικής Απόλλωνα και το μεγαλύτερο της αρχαιότητας, σύμφωνα με τον Ομηρικό Ύμνο «Εις Απόλλωνα», δημιουργήθηκε από Κρήτες. Επίσης ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι η ιέρεια Πυθία στους Δελφούς έδινε χρησμούς σ' εξάμετρο τόνο = εξάμετρο ρυθμό (σε δεκαπεντασύλλαβους στίχους), τις λεγόμενες «χρησμωδίες (ωδές χρησμών = μάντινες, αντί μαντικές ωδές), πρβ:

«Η Πυθίη εν ἑξαμέτρῳ τόνῳ λέγει τάδε:

 οίδα δ᾽ εγώ ψάμμου τ᾽ αριθμὸν και μέτρα θαλάσσης,

και κωφού συνίημι και ου φωνεύντος ακούω.

οδμή μ᾽ ες φρένας ήλθε κραταιρίνοιο χελώνης

εψομένης εν χαλκω αμ᾽ αρνείοισι κρέεσσιν,

ή χαλκός μεν υπέστρωται, χαλκὸν δ᾽ επίεσται.

……… αλλ᾽ όταν ημίονος βασιλεύς Μήδοισι γένηται,

και τότε, Λυδὲ ποδαβρέ, πολυψήφιδα παρ᾽ Έρμον

φεύγειν μηδὲ μένειν, μηδ᾽ αιδείσθαι κακὸς είναι».

(Χρησμός του Μαντείου των Δελφών στον Κροίσο για την εκστρατεία του κατά του Κύρου. Ηρόδοτος Α 47 - 55)

Ενίοτε ο χρησμός δινόταν και σε ομοιοκατάληκτο στίχο: "ΗΞΕΙΣ ΑΦΗΞΕΙΣ ΟΥΚ ΕΝ ΠΟΛΕΜΩ ΘΝΗΞΕΙΣ"

Ο Κρητικός μάντης και σοφός Επιμενίδης (6ος π.Χ. αι.), σύμφωνα με τον Στράβωνα ( Γεωγραφικά I, IV ), έγραφε τους χρησμούς του σε ποίηση, έπη. Ο Παυσανίας (Αττικά, 34) αναφέρει πως στο μαντείο του Αμφιάραου, κοντά στον Ωρωπό, υπήρχε ένας Κρητικός με το όνομα Ιοφών, από την Κνωσό, που τους χρησμούς των εξηγητών τους έλεγε με εξάμετρους στίχους.

Ο Διόδωρος Σικελιώτης (5.74-77) αναφέρει ότι ο Απόλλωνας δεν ήταν μόνο ο θεός της μουσικής, αλλά και ο θεός της μαντικής, ο πρώτος χρησμολόγος. Αυτός πρώτος βρήκε στην Κρήτη αφενός τα έγχορδα όργανα, το τόξο και την κιθάρα και τη μουσική της και αφετέρου την ιατρική από τη μαντική, Ακολούθως ο γιος του ο Ασκληπιός, αφού έμαθε από τον πατέρα του πολλά χρήσιμα για την ιατρική, ανακάλυψε τη χειρουργική και την παρασκευή των φαρμάκων και γενικά προήγαγε σε τέτοιο βαθμό την ιατρική τέχνη ώστε τιμάται ως γενάρχης και ιδρυτής της, πρβ:

«Απόλλωνα δε της κιθάρας ευρετήν αναγορεύουσι και της κατ αυτήν μουσικής, έτι δε την ιατρικήν επιστήμην εξενεγκείν δια της μαντικής τέχνης γενομένης, δι ης το παλαιόν συνέβαινε θεραπείας τυγχάνειν τους αρρωστούντας, ευρετήν δε και του τόξου γενόμενον διδάξαι τους εγχωρίους τα περί την τοξείαν, αφ ης αιτίας μάλιστα παρά τοις Κρησίν εζηλώσθαι την τοξικήν και το τόξον κρητικόν ονομασθήναι … Απόλλωνος δε και Κορωνίδος Ασκληπιον γενηθένα, και πολλά παρά του πατρός των εις ιατρικήν μαθόντα, προσεξευρείων την τε χειρουργίαν και τας των φαρμάκων σκευασίας και ριζών δυνάμεις, και καθόλου προβιβάσαι την τέχνην επί τοσούτον, ώστε ως αρχηγόν αυτής και κτίστην τιμάσθαι».» ( Διόδωρος Σικελιώτης 5.74).

Επίσης ο Φιλόστρατος (Τα ες τον Τυανέα Απολλώνιο Γ, ΧLIV) αναφέρει ότι η μαντική έχει προσφέρει πολλά στους ανθρώπους , αλλά το μεγαλύτερο δώρο είναι η ιατρική.

Ο Διόδωρος Σικελιώτης (5, 66-67) αναφέρει επίσης ότι , σύμφωνα με τους μύθους των Κρητών, ο Υπερίωνας ήταν αυτός που παρατήρησε την αστρολογία και η θέμιδα ήταν εκείνη που εισηγήθηκε τη μαντική, πρβ:

«Οι Κρήτες διηγούνται το μύθο πως τον καιρό που οι Κουρήτες ήσαν νέοι υπήρχαν οι λεγόμενοι ….. όλοι τους έγιναν εφευρέτες κάποιων αγαθών ….. Ο Υπερίωνας, λένε (οι μύθοι των Κρητών), πως ήταν ο πρώτος που κατανόησε με την επιμέλεια και την παρατηρητικότητά του την κίνηση του ηλίου, της σελήνης και των υπολοίπων αστεριών, καθώς και τις εποχές που προκαλούνται από αυτά και τα δίδαξε στους άλλους να τα μάθουν και γι αυτό ονομάστηκε πατέρας τούτων των σωμάτων, σα να γέννησε τη θεωρία περί αυτών και τη φύση τους…… Για τη θέμιδα, λένε οι μύθοι, πως ήταν η πρώτη που εισηγήθηκε τη μαντική, τις θυσίες και τους θεσμούς, σχετικά με τους θεούς και δίδαξε την υπακοή στους νόμους και την ειρήνη. Γι αυτό το λόγο ονομάζονται θεσμοφύλακες και θεσμοθέτες οι άνθρωποι που διαφυλάσσουν τα ιερά και τα όσια των θεών και τους νόμους των ανθρώπων. Και ο Απόλλωνας, την ώρα που πρόκειται να δώσει χρησμούς, λέμε πως «θεμιτεύει» από το γεγονός ότι η θέμιδα ανακάλυψε τους χρησμούς» (Διόδωρος Σικελιώτη, 5, 67)

Ανατρέχοντας επίσης στους αρχαίους συγγραφείς (Ηρόδοτο, Διόδωρο , Στράβωνα, Λαέρτιο, Πλούταρχο κ.λπ.) βλέπουμε ότι οι μάντεις στην Αρχαία Ελλάδα δεν ήταν πρόσωπα τυχαία, αλλά της εκκλησίας και συνάμα οι πιο μορφωμένοι από τους ιερείς, άλλοι γιατροί, άλλοι σοφοί κ.λπ.. Για παράδειγμα ο περίφημος συγγραφέας και σοφός της αρχαιότητας Πλούταρχος ήταν ένας από τους ιερείς του ναού και μαντείου των Δελφών και μάλιστα με ιερατικό αξίωμα . Ομοίως ο Επιμενίδης ο Κρήτας, που ήταν ένας από τους επτά ή οκτώ σοφούς της αρχαιότητας (μαζί με τον Περίανδρο), ήταν συνάμα ιερέας και μάντης στη Κνωσό. Απλά οι εν λόγω ιερείς δια μέσου της μαντικής προσπαθούσαν να επιλύσουν διάφορα θέματα, από πνευματικά μέχρι ιατρικά, για τα οποία δεν ήξεραν τον ορθό τρόπο επίλυσής τους με τα μέχρι τότε επιστημονικά δεδομένα. Ο λόγος και για τον οποίον η ιατρική επινοήθηκε από τη μαντική και η αστρονομία, από την αστρολογία

Ο Πλάτων (πολιτικός 290 d-e) αναφέρει ότι οι ιερείς και οι μάντεις έχουν πολύ μεγάλη σημασία και σεβαστή φήμη εξ αιτίας της σπουδαιότητας του έργου τους. Εξ αυτού στην Αίγυπτο δεν επιτρέπεται και ο βασιλιάς να κυβερνά, αν δεν έχει ιερατικό αξίωμα.

Ειδικότερα τα μαντεία της Ελλάδος ήταν κάτι όπως τα πανεπιστημιακά νοσοκομεία σήμερα και όχι μόνο. Οι μάντεις ήταν πλήρως ενημερωμένοι όχι μόνο για τα θρησκευτικά θέματα, αλλά και για όλα τα υπόλοιπα ( ιατρικά, κοινωνικά κ.λπ.) και η ενημέρωσή τους αυτή γινόταν είτε από τους άλλους ιερείς είτε από συνεργάτες που είχαν προσλάβει (υπενθυμίζουμε π.χ. ότι ο Πλούταρχος ήταν ορισμένος από την Αμφικτιονία ως ανώτατο ιερατικό στέλεχος του Μαντείου Δελφών) και ως εξ αυτού ήταν και προφήτες και ψυχολόγοι και εμψυχωτές και αναλυτές και καθοδηγητές κ.λπ. , άρα και οι διαμορφωτές της κοινής γνώμης της εποχής.

Δ. ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΟΥ ΚΛΗΔΟΝΑ ΚΑΙ Ο ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΝΤΙ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ

Ο Κλήδονας, ως γνωστόν, είναι ένα ελληνικό έθιμο που τελείται στις 24 Ιουνίου, την ημέρα του Αγίου Ιωάννου, το οποίο σχετίζεται με τη μαντεία. Απλά σήμερα στη θέση του Απόλλωνα έχει μπει ο Αϊ Γιάννης. Την παραμονή του Αϊ-Γιαννιού, δηλαδή στις 23 Ιουνίου, οι ανύπανδρες κοπέλες μαζεύονται σε ένα από τα σπίτια του χωριού, όπου αναθέτουν σε κάποια ή σε κάποιες από αυτές να φέρουν από το πηγάδι ή την πηγή το "αμίλητο νερό". Επιστρέφοντας στο σπίτι όπου τελείται ο κλήδονας, το νερό μπαίνει σε πήλινο δοχείο, την υδροφόρο, στο οποίο η κάθε κοπέλα ρίχνει ένα αντικείμενο (μήλο πράσινο ή κόκκινο, κόσμημα, κλειδί κ.α.), το λεγόμενο ριζικάρι. Στη συνέχεια το δοχείο σκεπάζεται με κόκκινο ύφασμα, το οποίο δένεται γερά με ένα κορδόνι ("κλειδώνεται") και τοποθετείται σε ταράτσα ή άλλο ανοιχτό χώρο. Εκεί παραμένει όλη τη νύχτα υπό το φως των άστρων. Οι κοπέλες επιστρέφουν ύστερα στα σπίτια τους. Λέγεται ότι τη νύχτα αυτή θα δουν στα όνειρά τους το μελλοντικό τους σύζυγο. Ανήμερα του Αϊ-Γιαννιού, αλλά πριν βγει ο Ήλιος, ώστε να μην εξουδετερωθεί η μαγική επιρροή των άστρων, η υδροφόρος νεαρή της προηγουμένης ημέρας φέρνει μέσα στο σπίτι το αγγείο. Το μεσημέρι ή το απόγευμα συναθροίζονται πάλι οι ανύπανδρες κοπέλες. Καθισμένη στο κέντρο της συντροφιάς, η υδροφόρος νεαρή ανασύρει ένα-ένα από το αγγείο τα αντικείμενα, που αντιστοιχούν στο "ριζικό" κάθε κοπέλας και μια άλλη, κάποια (ή και κάποιος) που έχει ποιητικό και μαντικό ταλέντο απαγγέλλει ταυτόχρονα τυχαίες μαντινάδες. Μαντινάδες που είναι επηρεασμένες απλώς και μόνο από τη θέα του ριζικαριού, αφού η μαντιναδολόγος δεν ξέρει σε ποιον ανήκει το κάθε ριζικάρι. Η μαντινάδα που αντιστοιχεί στο αντικείμενο (ριζικάρι) της κάθε κοπέλας θεωρείται ότι προμηνάει το μέλλον της. Σε κάποιας κοπέλας το ριζικάρι ο αείμνηστος μαντιναδολόγος Καμινοκωστής, είχε πει την εξής μαντινάδα: «Σα μάθει ο σκύλος γράμματα κι η γάτα να διαβάζει / τότε και συ θα παντρευτείς να κάμει ο κόσμος χάζι….» (Και η κοπελιά αυτή πράγματι μέχρι σήμερα δεν έχει παντρευτεί!)

«Κλήδονας, εκ του αρχαίου Κληδών. Μαντεία ασκουμένη παιγνιωδώς υπό νεανίδων ιδία κατά την εορτήν των γενεθλίων του Αγίου Ιωάννου, 24 Ιουνίου. Κατ’ αυτήν εντός υδρίας πλήρους ύδατος αντληθέντος βωβώς, «αμίλητο νερό», ρίπτονται διάφορα αντικείμενα: καρφίδες, κομβία, νομίσματα κ.λπ., έκαστον των οποίων «μελετάται» επ ονόματι ωρισμένου προσώπου . κατόπιν εξάγονται ανά εν, ενώ απαγγέλλονται διάφορα δίστιχα, τα οποία θεωρούνται ως αποτελούντα απάντησιν εις τα προβλήματα τα απασχολούντα το άτομο επ ονόματι του οποίου είχε μελετηθή το εξαγόμενο αντικείμενον». Κληδονίζω (κληδών) = προσημαίνω. προμηνύω, προμαντεύω. Κληδών (ομηρική λέξη, κλέω, κλεηδών και κληηδών= φήμη, φωνή περιέχουσα πρόρησιν, μήνυμα, υπόδειξιν του μέλλοντος, γεν. φωνή, ρήσις μαντική , παρ’ Ομήρω εν τη συν. Ευτυχίας μήνυμα εκ λόγου συναγόμενον (Οδύσσεια Σ 117, Ηρ. 5,72). (Λεξικό Γ. Δραγατάκη, 1975)

ΜΑΝΤΙΝΑΔΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΛΗΔΟΝΑ ΑΠΟΣΠΕΡΑΣ

_ Σήμερα που ‘ναι τα Αι Γιαννιού βάλε αρχή κερά μου

Του χρόνου σαν και σήμερα να σ’ έχω αγκαλιά μου

_Κλειδώνουμε τον κλήδονα μ’ ένα μικιό κλειδάκι

Κι απόης τον αφήνουμε έξω στο φεγγαράκι

_Ανοίξατε τον κλήδονα στου Αϊ - Γιαννιού τη χάρη

κι ος είναι καλορίζικος ας έρθει να το πάρει

_Τα μυστικά του Κλήδονα κρατώ καλά κρυμμένα,

μέσα στα βάθη της καρδιάς, που έβαλα για σένα.

_Σήμερα που ‘ναι τα’ Αι Γιαννιού του Θιου ζητώ μια χάρη

Του χρόνου σαν και σήμερα να γίνουμε ζευγάρι

_Κλειδώσετε τον κλήδονα με δόξα και με χάρη

Κι απού ‘χει μήλο κόκκινο ταχυτέρου (αύριο) να το πάρει

 _Ε Γλυκοπαναγία μου, που ‘σαι στη γειτονιά σου

Ζευγάρισέ το μήλο μου, να σ’ άφτω τα κεριά σου.

_Μήλο ‘βαλα στον κλήδωνα κι είναι και μυρωδάτο

Κι αν δε σε πάρω θα γενεί ο κόσμος άνω κάτω.

ΜΑΝΤΙΝΑΔΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΛΗΔΟΝΑ ΣΤΟ ΑΝΟΙΓΜΑ

_Ανοίγουμε τον Κλήδονα με τ΄ Αϊ Γιαννιού τη χάρη

κι όποιος έχει μήλο κόκκινο ας έρθει να το πάρει

_ Ανοίγουμε τον κλήδονα με του Αγιαννιου τη χάρη

Κι όποιος έχει  ριζικό σήμερα να το πάρει.

Έφθασε η ώρα κι η στιγμή κι ο κλήδονας ανοίγει

Και κάθε μια το ριζικό στα φανερά ξανοίγει

Ανοίξετε τον κλήδονα με τση μυρθιάς το φύλλο

Μαλαματένια πρόσωπα που θάμπωσες τον ήλιο

Ανοίξετε τον κλήδονα τη χέρα μου να βάλω

να βγάλω το χρυσό αητό το ρήγα το μεγάλο

 Ανοίξετε τον κλήδονα να βγάλουμε τα μήλα

του χρόνου σαν και σήμερα βγάλετε δακτυλίδια

 Ανοίξετε τον κλήδονα να βγει ο χαρισμένος

απου τα κάστρα πολεμά και βγαίνει κερδισμένος

 Βάλε το χέρι κοπελιά, το πρώτο μήλο πιάσε

Που η μοίρα σου χειροκροτεί, ευτυχισμένη να ‘σαι.

 Βγαίνει το μήλο τ’ άρχοντα, του πιο καλού λεβέντη,

Του πρώτου μας παλικαριού στο λούσο και στο γλέντι.

Στον κλήδονα οι χρησμοί που λέει-στέλνει ο μάντης σε κάθε ριζικάρη είναι με μαντινάδες. Ριζικό = η μοίρα, το τυχερό, το πεπρωμένο, μεταφορικά αυτό που κουβαλά κάποιος από τις ρίζες του (από το σόι του). Ριζικάρης = αυτός για τον οποίο η μάντισσα ή ο μάντης εξαγγέλλει μια μαντινάδα που η ερμηνεία της δίδει τη μοίρα ή το τυχερό ή το πεπρωμένο του κ.λπ.:

_«Ω Ριζικό ακατάστατο, αναπαμό δεν έχεις,

μα επά κ' εκεί σαν πελελό περιπατείς και τρέχεις.

Όντε στα ύψη μας πετάς, τα χαμηλά γυρεύγεις,

κι όντε μας δείχνεις το γλυκύ, τότες μας φαρμακεύγεις

(Ερωτόκριτος Δ. στίχοι 717-720, Β. Κορνάρος 1553– 1613)

Ε. Ο ΚΛΗΔΟΝΑΣ ΕΧΕΙ ΤΙΣ ΡΙΖΕΣ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ.

1. Ο Κλήδονας είναι ένα έθιμο που έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα. Στην εποχή του Ομήρου, χρησιμοποιούσαν τη μαγεία του Κλήδονα για να μαντέψουν τα μελλούμενα (Οδύσσεια Σ 117,. Ο Παυσανίας (Βοιωτικά, 11, 7), σχετικά με τον κλήδονα, αναφέρει τα εξής: «Στη συνέχεια του Ηρακλείου (της Θήβας) υπάρχει γυμνάσιο και στάδιο, που και τα δυο έχουν το όνομα του Θεού. Πέρα από το Σωφρονιστήρα λίθο υπάρχει βωμός του Απόλλωνα του επονομαζόμενου Σποδίου. Ο Βωμός του Απόλλωνα σχηματίστηκε από τη στάχτη των σφαγίων. Εδώ συνηθίζεται μαντική από κληδόνων («μαντική δε καθέστηκεν αυτόθι από κληδόνων»), την οποία ξέρω ότι τη χρησιμοποιούν οι Σμυρνιοί περισσότερο απ’ όλους τους Έλληνες και οι Σμυρνιοί έχουν πάνω από τη πόλη, έξω από το τείχος, ιερό των κληδόνων («κληδόνων ιερόν»). Παλιά οι Θηβαίοι θυσίαζαν ταύρους στον Σπόδιο Απόλλωνα». Στα χρόνια του Βυζαντίου συναντάμε το έθιμο σαν λατρεία του Ήλιου. Φωτιές ανάβονται και ο λαός πηδά πάνω απ΄ αυτές για να εξαγνίσει το κακό, όπως και σήμερα. Με τα χρόνια ο Κλήδονας χάνει το χαρακτήρα της γενικής μαντικής και περιορίζεται στους ερωτικούς χρησμούς. Η θεά Κλήδονα αποσύρεται σιωπηλά και δίνει τη θέση της στον Αϊ Γιάννη, του οποίου τη χάρη επικαλείται ο λαός.

2. Η Παλαιά Διαθήκη αναφέρει αφενός ότι ο κλήδονας και οι μαντείες υπήρχαν επί εποχής εξόδου των Εβραίων από την Αίγυπτο, ήτοι το 1500 π.Χ., και αφετέρου ότι είναι πράξεις καταδικαστέες, πρβ: «τα γαρ έθνη ταύτα, ους συ κατακληρονομείς αυτούς, ούτοι κληδόνων και μαντειών ακούσονται, σοι δε ουχ ούτως έδωκε Κύριος ο Θεός σου» (Δευτερονόμιο 18,14)

3. Ο Πατριάρχης Αντιοχείας Θεόδωρος Βαλσαμών κατά το β' μισό του 12ου αιώνα, σχολιάζοντας τους Κανόνων της Πενθέκτης Συνόδου (691-2) σχετικά με τις νουμηνίες, τις φωτιές και τον κλήδονα, παραθέτει περιγραφή του εθίμου το οποίο προσομοιάζει με βακχική τελετή συνδεδεμένη με το Σατανά και για το λόγο αυτό το θεωρεί καταδικαστέο, πρβ: «Κατά την εσπέραν της κγ' του Ιουνίου μηνός, ηθροίζοντο εν ταις ρυμίσι και εν τοις οίκοις άνδρες και γυναίκες, και πρωτότοκον κοράσιον νυμφικώς εστόλιζον μετά γονυ το συμποσιάσαι και βακχικώτερον ορχήσασθαι και χορεύσαι και αλαλάξαι, έβαλλον εν αγγείω συστόμω χαλκώ θαλάττιον ύδωρ, και είδη τινά εκάστω τούτων ανήκοντα - και ώσπερ της παιδός εκείνης λαβούσης Ισχύν εκ τον Σατανά προμηνύειν τα ερωτώμενα, αυτοί μεν περί τούδε τίνος αγαθού ή και αποτροπαίον ανεβοών ερωτηματικώς· το δε κοράσιον από των εν τω αγγείω εμβληθέντων ειδών το παρατυχόν εξαγαγόν υπεδείκνυεν· και λαμβάνων ανόητος τούτον δεσπότης, επληροφορείτο τάχα τα επ' αυτώ συνενεχθήναι μέλλοντα, ευτυχή τε και δυστυχή. Την επαύριον δε μετά τυμπάνων και χορών συν τω κορασίω εις τους αιγιαλούς απερχόμενοι, και ύδωρ θαλάττιον αφθόνως αναλαμβανόμενοι, τας κατοικίας αυτών έρραινον και ου μόνον ταύτα ετελούντο παρά των ασυνετωτέρων, αλλά και δι' όλης της νυκτός από χόρτον πυρκαΐας ανάπτοντες, επήδον υπεράνω αυτών και εκληδονίζοντο, ήτοι εμαντεύοντο περί ευτυχίας και δυστυχίας και άλλων τινών δαιμονιωδώς. Τας δε ένθεν κακείθεν εισόδους αυτών και το δωμάτιον, εν ώ ετελείτο η κληδών, συν τοις παρακειμένοις υπαίθροις, χρυσίζουσι πέπλοις και σηρικοίς κατεκόσμουν υφάσμασι· αλλά μην και φυλλάσι δένδρων κατεστεφάνουν, εις τιμήν και υποδοχήν, ως έοικε, του οικειωσαμένου αυτούς Σατανά».

Ωστόσο, παρ' όλη την αρνητική στάση της Εκκλησίας, το έθιμο του κλήδονα επιβίωσε μέχρι σήμερα, όμως με κάποιες παραλλαγές σε σχέση με τα βυζαντινά δρώμενα. (Συγχρόνως, η έκφραση "αυτά τα λεν στον κλήδονα", με την έννοια ότι αυτά που λέγονται δεν είναι σοβαρά, πιθανόν να εκφράζει την εκκλησιαστική άποψη ως προς τη μαντική πρακτική, ή απλώς μια λαϊκή δυσπιστία.)

Μαρμάρινη ανάγλυφη πλάκα, που ήταν επένδυση βάθρου ή βωμού στην αρχαία ΜΑΝΤΙΝΕΙΑ Αρκαδίας, 330-320 π.Χ., που απεικονίζει το μουσικό αγώνα μεταξύ του Απόλλωνα, που αγωνίζεται με κιθάρα και του Μαρσύα, που αγωνίζεται με αυλό. Νίκησε ο Απόλλωνας.

Νόμισμα Ελεύθερνας Κρήτης, 3ος αι. π.Χ., με κεφαλή της θεάς Δήμητρας Ελευθούς και του Απόλλωνα Σποδίου ή άλλως τοξότη και χρησμολόγου.

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΒΛΕΠΕ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ:

«Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΡΗΤΟΡΙΚΗ» Α. Γ. ΚΡΑΣΑΝΑΚΗ

HOME – ΑΡΧΙΚΗ ΣΕΛΙΔΑ